ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЯСИ ҚУДАЛАУ БОЙЫНША 2023 ЖЫЛҒЫ 1 ШІЛДЕДЕН 31 ШІЛДЕГЕ ДЕЙІНГІ АХУАЛДЫҢ МОНИТОРИНГІ

1 шілде, Алматы қаласы, «Алға, Қазақстан!» оппозициялық партиясын құру бойынша бастамашыл топтың өкілі Б. Иманғалиева, бүгін Алматыда Ж. Қуанышалинді еске алуға арналған түскі ас берілген кафенің жанында, азаматтық киімдегі полицейлердің кезекшілікте болғанын хабарлады. Олар көліктерде болды және не болып жатқанын сырттан бақылап отырды [1].

1 шілде, Алматы қаласы, А.Ильяшев мемлекеттік кеңесші Е.Қаринді сотқа бергенін хабарлады. А.Ильяшев соттан, Е. Қарин басқарған Саяси қуғын-сүргін құрбандарын оңалту жөніндегі мемлекеттік комиссияны және Қазақстанның ғылым және жоғары білім министрлігін, Қазақстандағы «1993 жылдан кейін қуғын-сүргінге ұшыраған жүздеген саяси қуғын-сүргіндегілерді» және «бүгінгі ондаған саяси тұтқындарды» ақтап алуды міндеттеуді сұрап отыр [2].

1 шілде, Қазақстандық құқық қорғаушылар саяси себептер бойынша қуғын-сүргінге ұшырағандардың тізіміне тағы жеті адамды кіргізді: М.Жыланбаев, А.Сембай, Ж.Башанов, Н.Әлтаев, Н.Қанатов, Д.Мұхаметкәрім және Т.Дәнебаев. Дәнебаев Қаңтар оқиғалары кезінде «20 мың террорист» шабуыл жасады деген сөз үшін Президент Қ.Тоқаевты жауапқа тартуға тырысқан болатын[3].

2 шілде, Алматы қаласы, Н.Табалдиева, белсендіге ҚР ҚК 274-бабының 2-бөлігі,3-бөлігі, 378-баптың 2-бөлігі бойынша, азаматтық белсенділігі үшін, қылмыстық іс ашылды[4].

3 шілде, Алматы қаласы, А. Тілеужанова Бас прокурор Б.Асыловты, кінәсіздік презумпциясын бұзғаны үшін, сотқа берді. Сотта Бас прокуратураның өкілі «Бас прокурор мұндай сөз айтқан жоқ және мұндай бейнежазба жоқ» деп мәлімдеді[5].

3 шілде, Алматы қаласы, адвокат Мұрат Адам: ЛА-155/14 колониясында кешеден бастап және дәл қазірде менің қорғаушыларым азапталып, соққыға түсіп жатыр. Сотталғандардың өздері сотқа дейінгі тергеу кезеңінде осы мекемеге оралуды талап етті. Бір сотталушының аяғы сынған. Жедел жәрдем шақырылмайды[6].

4 шілде, Астана қаласы, көршілермен қақтығыс кезінде, белсенді Эльвира Бекзадина басынан доғал затпен, соққы алды. Билік қызметкерлері көршілерін оған қарсы қоятынын және олардың өзі мен балаларын қорлайтынын және оларға шабуыл жасайтынын, ол хабарлады [7].

4 шілде, Астана қаласы, Эльвира Бекзадина, белсенді полицияға көршілері тарапынан болған шабуыл жасау және қорлау фактісі бойынша арыз жазды. Бірақ полиция қызметкерлері бұл мәлімдемені қажетінше қарастырмай отыр[8].

4 шілде, Қызылорда қаласы, Г.Піржанов, қылмыстық істер жөніндегі сот, ҚР ҚК 272-бабының 1-бөлігі бойынша, 16 жылға бас бостандығынан айырды, сондай-ақ сот 2022 жылғы 5 қаңтарда Қызылорда қаласындағы полиция ғимаратының жанында өлтірілген

Ф.Омаровқа айыптау үкімін шығарды [9].

4 шілде, Астана қаласы, сот алматылық Е. Әбдірешовтің моральдық зиян мен материалдық залалдың орнын толтыру туралы талабын қарауға кірісті. 2022 жылдың қаңтарындағы жаппай наразылықтар кезінде ол сынық жарақат алып, көру қабілетінен айырылған. Талап – арыздар 40 миллион теңгеге жуық сомаға мәлімделді [10].

4 шілде, Алматы қаласы, С. Мұратхан, ҚР ҚК 451-бабы, Алматы гарнизонының әскери соты 6,5 жыл мерзімге колонияға үкім шығарды. Ол, 2022 жылғы қаңтардағы оқиғалар кезінде Елнар Қансейттің өліміне әкеліп соқтырған, билікті асыра пайдаланғаны үшін кінәлі деп танылды[11].

4 шілде, Түркістан облысы, Сарыағаш ауданы, А. Батырбеков, «Сарыағаш-информ» газетінің бас редакторы, ҚР ӘҚБтК-нің 73-3-бабымен 20 тәулікке қамауға алынды. Әкімшілік сот А .Батырбековты «жала жапқаны үшін» кінәлі деп таныды [12].

4 шілде, Көкшетау қаласы, А.Төлепбергенов, ҚР ӘҚБтК-нің 653-бабының 1-бөлігі, «сотты құрметтемеді» деген айыппен, сот журналисті 3 тәулікке қамауға алды. «Ағымдағы жылдың 31 мамырындағы сот отырысында блогер-журналисттің сот залында телефон арқылы сөйлескенін сот анықтады. Судья телефонмен сөйлескені үшін ескерту жасады. Соттың ескертуінен кейін, А .Төлепбергенов сот залынан есікті қатты жауып, шықты» [13].

5 шілде, Қонаев қаласы, Еркін Қазиев, ҚР ҚК 380-бабының 1-бөлігі, 405-баптың 2-бөлігі, 2 жылға бас бостандығынан айыру, Алматы облыстық сотының апелляциялық алқасында сот өтті, ол бірінші сатыдағы соттың 11.04.2023 жылғы шешімін өзгеріссіз қалдырды: колонияда-қоныста 2 жылға бас бостандығынан айыру, 3 жыл ішінде әлеуметтік желілерді пайдалануға тыйым салу және «Жәбірленушілердің өтемақысы» қорына 49 945 теңге мәжбүрлі төлем жасау[14].

6 шілде, Алматы қаласы, фотограф Лейла Тұрлыбек, Алматы қ. Желтоқсан алаңына күндіз жеке пикетке шығып, Украинада жалғасып жатқан соғысқа байланысты Қазақстанның Ресеймен қарым-қатынасын үзуді талап етті, оны акция орнынан алып кетіп, Бостандық полиция бөліміне жеткізді. Полиция бөлімінде оны түсіндірме жазуға міндеттеді және «әңгіме» өткізді, содан кейін оны босатты[15].

6 шілде, Алматы қаласы, блогер Н. Айтеленов Полиция департаменті ғимаратының кіреберісінде жеке пикет өткізді. Блогердің пікірінше, цех бойынша басқа әріптестерінің жаман әрекеттері үшін жауапкершілікке келіседі. «Бұл тәртіпсіздік, дегенмен, егер барлық соңғы оқиғаларды ескерсек, жоспарланған акция туралы көбірек ой туғызады», – деп сипаттайды Н. Айтеленов биліктегілердің журналистерге көзқарасын[16].

9 шілде, Астана қаласы, белсенді В. Жанбаеваны «Сарыарқа» ауданының тергеу бөлімінің тергеушісі, 2023 жылғы 10 шілдеде сағат 18:00-де, М. Жыланбаевқа қатысты саяси астарлы негізделген қылмыстық іс бойынша, тергеу әрекеттеріне қатысуға шақырады [17].

11 шілде « CPJ» Журналистерді қорғау комитеті халықаралық үкіметтік емес ұйымы Қазақстан билігін «Сарыағаш-информ» газетінің редакторы А. Батырбековті тез арада босатуға шақырады. Құқық қорғаушылар 20 тәулік қамауға алуды журналистке тағайындауды «өте алаңдатарлық» деп атайды, ол бұрын «жала жабу туралы» істер бойынша бірнеше рет қудаланған, ал өткен жылдың басында оған қастандық жасалған болатын[18].

11 шілде «CPJ» Журналистерді қорғау комитеті Қазақстан билігін жала жабу туралы нормаларға түзетулер енгізуге және журналистердің түрмеден қорықпай өздерінің кәсіби міндеттерін орындауын қамтамасыз етуге шақырады[19].

11 шілде, Алматы қаласы, ҚР ҚК 272-бабы 1/2-бөлігі, 269,191-бабтары, қаңтар оқиғалары барысында Алматы әуежайын «басып алу» туралы іс бойынша бес айыпталушы кінәлі деп танылып, үкім шығарылды: А. Тілеужанова – 4 жылға, Қ. Нұрпейісов, Н. Дәлібаев, Е. Шилібаев және Ж. Кәрменов-8 жылға бас бостандығынан айыру [20].

12 шілде, Қостанай қаласы, белсенділері Сандуғаш Санд-Ахмет пен А. Сүйібаев саяси астарлы қылмыстық іс шеңберінде куәгер ретінде жауап алуға қатысу үшін полицияға шақырылды [21].

13 шілде, Алматы қаласы, белсенді С. Құлжахановты полиция қызметкерлері ұстап алып, Жетісу ауданының полиция басқармасына алып кетті. Белсенді Сағидолла Ақаевтың үйінің жанында полиция қызметкерлері тұр және оған шығуға жол бермейді, өйткені ол 2022 жылдың қаңтарында өлтірілген 4 жасар Айкөркем Мелдеханның сотына бақылаушы ретінде барғысы келген[22].

13 шілде, Алматы қаласы, Алматы гарнизонының әскери сотында ҚР ҚК 451-бабы «өкілеттігін асыра пайдалану» бойынша айыпталған әскери қызметші Арман Жұманға қарсы қылмыстық іс бойынша алдын ала сот тыңдауы басталды. Айкоркемнің әкесі – Айдос Мелдехан мен БАҚ өкілдері сотқа жіберілмеді. Сот процестің жабық болуын «істе мемлекеттік құпиялардың болуымен» түсіндіреді. Марқұмның әкесінің айтуынша, сотқа оның ұлы жіберілген [23].

13 шілде, Қонаев қаласы, Е. Нарымбаев, ҚР ҚК 174-бабы, 3 жылға бас бостандығынан айыру, сот сотталушының жазаның өтелмеген бөлігін жазаның неғұрлым жеңіл түріне бас бостандығын шектеуге ауыстыру туралы өтінішін қанағаттандырды. Шамамен 11 ай бойы Е. Нарымбаев пробациялық бақылауда болуға тиісті [24].

13 шілде, Алматы қаласы, Қазақстандағы ақпаратты білдіру, алу және тарату құқығының 2023 жылғы 13-20 шілде аралығындағы жағдайына шолу[25].

14 шілде, Алматы қаласы, Бесжан Төлеубекұлы, ҚР ӘҚБтК-нің 488-бабы 7-бөлігі, әкімшілік сот «Тәуелсіз бақылаушылар» қоғамдық бірлестігінің төрағасын, әуежайды «басып алу» ісін тыңдау күні «заңсыз митингке шақырғаны үшін» айыбы бойынша, 15 тәулікке қамауға алды [26].

14 шілде, Алматы қаласы, А.Невский ескерткішінің ашылуында «Азаттық» радиосының журналисі М. Бақытжанова әкім Б. Досаевқа сұрақ қоюға тырысты. Алайда ол сұрақ қоя алмады – бірнеше мықты ер адам оны ұстап алып, шетке алып кетті. Олар қала бастығының көлігі кеткенше, қызды жібермей ұстап тұрды [27].

14 шілде, Алматы қаласы, «Әділ сөзі» қоры журналист М. Бақытжановамен болған оқиға туралы құзыретті органдарды хабардар етуге ниетті, егер тиісті шаралар қабылданбаса, заңды кәсіби қызметіне кедергі жасау фактісі бойынша полицияға арыз беруге журналистер дайын[28].

14 шілде, Астана қаласы, елордалық сот Қырғызстан азаматы В. Рузахуновтың шағымын қанағаттандырудан бас тартты, ол ҚР Ішкі істер министрлігінен Қаңтар оқиғалары кезінде заңсыз қамауға алынғаны және азапталғаны үшін кешірім сұрауды талап еткен[29].

15 шілде, Талдықорған қаласы, Қ. Қлышев, ҚР ҚК 405-бабы бойынша 5 жылға сотталған, ол пробация органдарынан рұқсат алмай, 1 мамырда Алматы қаласының орталық саябағында болып, пробациялық режимді бұзды деген айыппен түрмеде отыр. Апелляциялық сотты күтуде[30].

17 шілде, Астана қаласы, әкімдік «Алға,Қазақстан!» қозғалысын жақтаушылар Украинаны қолдау мақсатында митинг өткізуді келісуден бас тартты. Белсенділер 5, 6, 12, 13, 19, 20, 26 және 27 тамызда митинг өткізу ниеті туралы хабарлама жіберген. Бас тартудың себебі: іс-шара туралы ақпарат толық берілмеген [31].

17 шілде, Алматы қаласы, әкімдік «Алға,Қазақстан!» қозғалысын жақтаушылар жоспарлаған Украинаны қолдау мақсатында митинг өткізуді келісуден бас тартты. Белсенділер 5, 6, 12, 13, 19, 20, 26 және 27 тамызда митинг өткізу ниеті туралы хабарлама жіберген. Әкімдік осы тақырыпта бейбіт жиналыс өткізу кезінде қоғамдық қауіпсіздікке төнетін қатерге сілтеме жасады[32].

17 шілде, Көкшетау қаласы, белсенділер Украинаны қолдау мақсатында 5, 6, 12, 13, 19, 20, 26 және 27 тамызда митинг өткізу ниеті туралы хабарлама берді. Қала әкімдігі өзінің бас тартуын айтылған күндерге басқа да іс-шаралар жоспарланғандығына сілтеме берді. Бұл ретте шенеуніктер іс-шаралар кестесін ұсынбады [33].

18 шілде, Шымкент қаласы, Ж. Сәрсенов, әкімдік белсендіге тамыздың барлық демалыс күндерінде 5,6,12,13,19,20,26 және 27 тамызда бейбіт наразылық өткізуден бас тартты. Тақырыбы: Украинаны қолдау. Бас тартудың себебі: берілген ақпарат «жалған»[34].

19 шілде, Қазақстан билігінің Қаңтар айындағы оқиғаларды жан-жақты зерттеп, 238 адамның қаза тапқаны үшін қауіпсіздік күштерді жауапкершілікке тартқысы келмеуі Қазақстанның этикалық қағидаттар мен парасаттылыққа бейілділігіне нұқсан келтіреді, деп санайды Human Rights Watch Еуропа және Орталық Азия бойынша халықаралық құқық қорғау ұйымының директоры Хью Уильямсон[35].

20 шілде, Алматы қаласы, Б. Атинбаев ,11 шілдеде әуежайды «басып алу» туралы істі тыңдау күні «заңсыз митингке шақырғаны үшін» айыбымен ҚР ӘҚБтК-нің 488-бабы 1-бөлігі бойынша, 20 тәулікке әкімшілік қамауға алынды.

20 шілде, Астана қаласы, Конституциялық сот 2022 жылғы Қаңтардағы қанды оқиғалар кезінде атып өлтірілген Ақтөбе облысының тұрғыны Р. Жұбаназаровты өлтіру фактісі бойынша биліктің құпиялық белгісін беру туралы шешіміне туыстарының шағымын қабылдамай тастады[36].

20 шілде, Ақтөбе қаласы, Р.Жұбаназаровтың туыстары іс материалдарын зерделеу мүмкіндігінен айырылды, бұл олардың құқықтарын бұзу болып табылады. Қылмыстық істерді құпияландыру туралы қолданыстағы нормалар Конституцияда бекітілген бірқатар құқықтарды бұзады[37].

20 шілде, Жетісу облысы, Ескелді ауданы, Қарабұлақ кенті, Ж. Бостанбекова, сот ҚР ҚК 405-бабының 2-бөлігі бойынша бостандығын 1 жылға шектеді. Ол тыйым салынған қозғалыстың қызметіне «қатысу» бойынша айыпталды. Оған 2022 жылғы 20 қарашада Қазақстанда өткен мерзімінен бұрын президенттік сайлау қарсаңында оппозиционер М. Әблязовтың Инстаграмдағы парақшасындағы эфиріне қосылуы себеп болды [38].

20 шілде, Талдықорған қаласы, қалалық сот, қаңтар кезінде А.Мұқашевтің азапталу себебінен қаза тапқанына, ҰҚК-нің екі қызметкері А. Байтұрсынов пен А. Сорокинді кінәлі деп таныды. А.Байтұрсынов ҚР ҚК 146-бабы бойынша 10 жылға колонияға сотталды. А.Сорокин ҚР ҚК 434-бабы бойынша «естіген ақпаратты уәкілетті органға жеткізбегені үшін» 4 жыл бас бостандығынан шектелді [39].

20 шілде, Алматы қаласы, Қазақстандағы ақпаратты білдіру, алу және тарату құқығының 2023 жылғы 20-27 шілде аралығындағы жағдайға шолу[40].

23 шілде, Түркістан облысы, А. Батырбеков, ҚР ӘҚБтК-нің 73-3-бабы, 20 тәулікке қамауға алу, әкімшілік сот «Сарыағаш-информ» газетінің бас редакторын мерзімі аяқталғаннан кейін босатты. Журналист сот шешімін заңсыз деп санайды [41].

25 шілде, Алматы, СИ-72, әйелдер (олардың ішінде белсенді Бағдагүл Андреева) тергеу изоляторында аштық жариялады, олар ұстау шарттарына наразылық білдірді, сондай-ақ әділ тергеу мен сот шешімін талап етуде. Үкім жарияланғаннан кейін, сонда отырған азаматтық белсенді А.Тілеужанова да аштық жариялауға ниетті екенін мәлімдеді[42].

25 шілде, Қазақстанның Бас әскери прокуратурасы, төрт жасар Айкоркемнің әкесі- Айдос Мелдеханның 2022 жылғы қаңтарда қайтыс болған қызының ісіне қатысты сотқа неге жіберілмегені туралы түсініктеме берді. Процесс «іс материалдарында құпия құжаттардың болуына байланысты» жабық режимде өтуде,-деп мәлімдеді Қазақстанның Бас әскери прокуратурасы[43].

25 шілде, Алматы қаласы, «Сот процесіне мен кез келген жағдайда [қайтыс болған адамның әкесі ретінде] қатысуға құқығым бар. Қазіргі уақытта менің құқықтарым бұзылып, жұбайыммен және балаларыммен бірге ұжымдық мәлімдеме жаздым, оны бүгін жарияламақшымын», – деп мәлімдеді Айдос Мелдехан [44].

25 шілде, Талдықорған қаласы, Д. Мұхаметкәрім, ҚР ҚК 258-бабының 1-бөлігі, 405-бабының 2-бөлігі, екі айға қамауға алынған журналист тергеудің әділ барысын талап етіп, 20 күн бойы аштық жариялауда, оның жағдайы айтарлықтай нашарлады[45].

27 шілде, Астана қаласы, тіркелмеген «Алға, Қазақстан!» партиясының белсенділері 17-ші рет Әділет министрлігіне, ресми тіркеу рәсімін бастау үшін, қажетті құжаттарды тапсырды, олар 3106 қолы бар тізімді тапсырды және оны 1506 бейнежазбамен ілесімдеді. Билік «Саяси партиялар туралы» Заңның 8-бабына сілтеме жасай отырып, , бастамашыл топтың тізімі заң талаптарына «сәйкес келмейді» деумен тағы да бас тартты, тізімдегі сәйкессіздіктердің нақты не екенін көрсетпеді [46].

27 шілде, Алматы қаласы, Әділет Мусин, ҚР ҚК 272-бабы, қаңтар оқиғаларының ізімен ұсталған және қамаудағы азаптау туралы мәлімдеген, сот жаппай тәртіпсіздіктерге қатысқаны үшін оны кінәлі деп тауып, орташа қауіпсіздік режимі колониясында 9 айға бас бостандығынан айырды. Ол сот залында қамауға алынды [47].

28 шілде, Талдықорған қаласы, журналист Д. Мұхаметкәрімді Алматыға ауыстыру туралы өтінішке рұқсат беруден бас тартылды, ол «тергеу изоляторында қалады»,- деп мәлімдеді Алматы облысы полиция департаменті бастығының тергеу жөніндегі орынбасары Р . Әбдірахманов, өйткені «қылмыс облыста жасалды» және күдікті Талдықорған тергеу изоляторында отыруы қажет[48].

29 шілде, Алматы қаласы, Қалалық полиция департаменті 2022 жылғы қаңтар оқиғалары кезінде із-түзсіз жоғалып кеткен Өзбекстан азаматы Максет Қанатбаевтың ісінің егжей-тегжейін хабарлаудан бас тартты. «Азаттықтың» сұрауына жауап ретінде полиция тергеу құпиясына сілтеме жасайды [49].

31 шілде, Алматы облысы, Заречный кенті, Е. Нарымбаев, ҚР ҚК 174-бабы, 3 жылға бас бостандығынан айырылған, колониядан босатылды. 13 шілдеде Қонаев қаласындағы сот оның жазаны жеңілдету туралы өтінішін қанағаттандырды. 11 ай бойы Е. Нарымбаев пробациялық бақылауда болуға тиісті[50].

31 июля, г.Экибастуз, сотрудники полиции вручили повестку Жамалиеву Ж. и его жене Жамалиевой А. с вызовом в управление полиции г.Экибастуз 1 августа 2023 года для участия в допросе в рамках политически мотивированного уголовного дела в качестве свидетелей 31 шілде, Екібастұз қаласы, полиция қызметкерлері Ж. Жамалиевке және оның әйелі А. Жамалиеваға 2023 жылғы 1 тамызда саяси астарлы қылмыстық іс шеңберінде куәгер ретінде жауап алуға қатысу үшін Екібастұз қаласы полиция басқармасына келуге шақыру қағазын тапсырды[51].

31 шілде, Ақтөбе қаласының белсенділері А. Түксікова мен А. Сәрсенғалиевке полиция қызметкерлері 2023 жылдың 1 тамызында полиция бөліміне саяси астарлы қылмыстық іс шарасында жауап алуға куәгер ретінде қатысу үшін шақыру қағазын тапсырды[52].

31 шілде, Павлодар қаласы, пробация қызметінің қызметкерлері Қалуова Нұргүлдің үйінде бар-жоғын тексеру үшін үйіне келді. Пробациялық бақылау мерзімі 2022 жылдың 3 қаңтарында аяқталды, бірақ Пробация қызметкерлері Н. Қалуованың үйіне келуін жалғастыруда. Пробация қызметкерлері Н. Қалуованың әлеуметтік желілерді пайдалануға тыйым салу түрінде қосымша жазасы бар екенін айтты [53].

[1] https://rus.azattyq.org/a/32485102.html

[2] https://rus.azattyq.org/a/32485053.html

[3] https://rus.azattyq.org/a/32484820.html

[4]https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=pfbid02NPPJVVi7sBVKf6isZRVxgVGbHFZfD35xgrS52Xgn9Eh5b7etPbRwCvPzPUgZyKJUl&id=100006739503487

[5] https://kaztag.kz/ru/news/aygerim-tleuzhanova-podala-v-sud-na-genprokurora-za-narushenie-prezumptsii-nevinovnosti?utm_source=facebook&utm_medium=cpc&fbclid=IwAR32BRTX6V27sXeRJvCpTqS5bFZww2bGcLuPev0MHdjH-375FSKkLnmZeag

[6]https://www.facebook.com/murat.adam.1614/posts/pfbid0oB4RnDqR3FiaXdXF66BEyJqEXhuDFtRBgiEjKLJivsofZVUFCbhxom9rfp17cQ9l

[7]https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=pfbid0ksgaER3ketDGjwoNYqPGxRUhSHy1zoxTGGpDgHqCiuNV466HtSKvukqS8iC2HCaTl&id=100088473830596

[8]https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=pfbid02XZM9ZvfRnwESwrxyCRkxyHJWJ8WdrVEjp1nDwgFw2MAi4kfRbyf3mRPAsp6jLUAml&id=100088473830596

[9]https://rus.azattyq.org/a/32490526.html

[10] https://rus.azattyq.org/a/32488999.html

[11] https://rus.azattyq.org/a/32488713.html

[12] https://rus.azattyq.org/a/32488251.html